کاروانسرای شیخ علیخان، منزلگاه پادشاهان صفوی - وبلاگ سارا

به گزارش وبلاگ سارا، کاروان سراها مکان هایی امن بودند با بناهایی زیبا که خوابی آسوده و غذایی گرم برای مسافران مهیا می کردند.کاروانسرای شیخ علیخان یکی از کاروان سراهای اصفهان، مرکز ایران در دوران صفوی و مکان اتراق گروه های سیاسی بوده است.

سال ها پیش از این را تصور کنید: زمانی که خبری از خودروها، اتوبوس ها، قطارها و هواپیماها نبود، مردم همراه با کاروان ها به سفر می رفتند و شب ها را در منزلگاهی بین راهی اتراق می کردند.

از آنجایی که ایران در شاه راه بازرگانی شرقی غربی واقع شده است و کشوری بسیار پهناور به شمار میرود از گذشته راه ها در سراسر خاک ایران توسعه پیدا کردند و بناهای بین راهی بسیاری برای استراحت مسافران ساخته شدند، بناهایی همانند کاروان سراها و رباط ها.

برخوار واقع در شمال اصفهان، دشتی وسیع است که دارای پیشینه ای تاریخی و فرهنگی است و از مهم ترین منطقه ها حاشیه ای اصفهان به شمار می آید، از وجود کاروانسراهایی مربوط به اوایل اسلام و دوره ایلخانی می توان به اهمیت برخوار پی برد. احداث کاروان سراهای فراوان نشانگر عبور خطوط ارتباطی متعدد در این منطقه است.

در دوره صفوی از یک سو اهمیت بسیاری که راه و راهداری و تاسیسات مرتبط با آن داشت و از سوی دیگر مرکز بودن اصفهان موجب شکوفایی و رونق منطقه برخوار شد و در نتیجه کاروان سراهای بسیاری در این نقطه بنا شدند.

کاروان سراهای برخوار نشان دهنده اهمیت مالی، تجاری و ارتباطی این ناحیه هستند و بعلاوه ویژگی های معماری جالب توجهی دارند. این بناها از لحاظ نوع پلان جزء کاروان سراهای چهار ایوانی دسته بندی می شوند. نزدیکی موقعیت مکانی به مرکز صفویان موجب شده ساختمان و نوع معماری این کاروان سراها از عظمت و شکوه ویژه ای برخوردار باشد.

اصفهان از چندین راه با منطقه ها غربی مرتبط می شده، یکی از این راه ها راستای است که از برخوار گذر می نموده است. این راستا اصفهان را به بروجرد، گلپایگان، کرمانشاه، بغداد، نجف، کربلا و ... متصل می نموده است. اولین منزلگاه در این راستا کاروانسرای شیخ علیخان بوده، سپس کاروان سراهای صفوی حسنیچه و صفوی مادر شاه وجود داشتند و در ادامه راستا به گلپایگان و بروجرد رسیده و از این نقاط به نواحی غربی امتداد پیدا می نموده است.

شیخ علیخان، کاروانسرایی مجلل به حساب می آمد که در روستای چاله سیاه (جهاد آباد) در 40 کیلومتری شمال غرب اصفهان واقع شده است. این کاروان سرا محلی بوده است برای پذیرایی و اسکان هیئت های سیاسی و رسمی کشورهای اروپایی و میهمانان خارجی پیش از ورود آن ها به مرکز.

در سفرنامه ها و کتب محققان، جهانگردان و سفرای خارجی، توصیفاتی از این کارونسرا به چشم می خورد، کاروانسرایی که در زمان خود جلال و عظمت خیره نماینده ای داشته است. ماکسیم سیرو، یک استاد معماری اهل فرانسه که بنای فعلی آرامگاه حافظ شیرازی نیز اثر او است، در کتابی که در خصوص راه های باستانی اصفهان نگاشته، اشاره می نماید که در نتیجه خشک تر شدن فلات ایران، منزلگاه چاه سیاه قدیم یا چهار برج کمتر مورد استفاده قرار می گرفته است؛ بنابراین کاروانسرای چاه سیاه نو یا شیخ علیخان با دو رشته قنات در یک فرسنگی آن بنا شده و مورد استفاده مسافران قرار گرفته است. اوژن اوبن دسکو، سفیر فرانسه نیز که در زمان مشروطیت به ایران آمده بود، در راستا سفر خود از اصفهان به بغداد در این کاروان سرا ساکن شده و در کتاب خود خاطر نشان نموده است که در این منزلگاه بیشتر کاروان های زیارتی اقامت می نمایند و کمتر مورد استفاده کاروان های باری قرار می گیرد.

محل دقیق این کارونسرا را می توانید در نقشه گوگل مشاهده کنید:

کاروانسرای شیخ علیخان در زمینی به وسعت 82 در 82 متر قرار گرفته است. طول صحن آن از مشرق به مغرب حدودا 50 متر و عرضش از شمال به جنوب تقریبا 38 متر است، سر در کاروان سرا در سمت جنوب قرار گرفته و از کتیبه سردر بنا که با خط نستعلیق نگاشته شده، چنین بر می آید که سال ساخت آن 1098 هجری قمری بوده است. این بنا به دستور شیخ علیخان زنگنه وزیر شاه سلیمان صفوی پایه گذاری شده و معمار سازنده آن استاد طاهر فرزند استاد رضا اصفهانی بوده است.

کاروانسرای شیخ علیخان که به دست هنرمندان بزرگ و با حمایت های شاهانه ساخته شده، یکی از عالی ترین نمونه های کاروان سراهای دوره صفوی است. امکانات رفاهی و تجملاتی در همه قسمت های کاروان سرا مهیا است. در بنا قسمت هایی مختلف با کاربردهای خاص طراحی شده است، قسمت هایی همانند حیاط هایی مختص بانوان، دو تالار پذیرایی در پشت ایوان شمالی، تالارهای هشت ضلعی، نانوایی، خوار و بارفروشی، آشپزخانه، حجره هایی متعدد برای اسکان نگهبانان و قافله داران و... .

تمامی این قسمت ها با طاقچه ها، رف ها، بخاری ها و هواکش های متعدد مجهز شده بودند که چنین امکاناتی را در کمتر کاروانسرایی می شد دید.

علاوه بر میهمانان خارجی و سفیران، پادشاهان صفوی نیز گاهی در این کاروان سرا اقامت می کردند؛ بر این اساس شیخ علیخان را باید کاروانسرایی سلطنتی به شمار آورد.

سردر ورودی کاروان سرا در ضلع جنوبی واقع است و در دو طرفش دوازده طاق نما وجود دارد. درگاه ورودی از راهرویی به حیاط داخلی وصل می گردد. در دو طرف سرسرای ورودی در نزدیکی کناره های بنا، دو حیاط هشت ضلعی کوچک واقع شده است که از نظر ظاهری شبیه یکدیگر هستند و تنها تفاوت شان این است که حیاط جنوبی به سرسرا راه دارد. این دو حیاط مرکزی کوچک که دورتادورشان را حجره ها و ایوانچه ها فرا گرفته اند، به احتمال زیاد مختص استفاده زنان بوده اند؛ این احتمال از این منظر قوت می یابد که کارونسرای شیخ علیخان در راستا کاروان های زیارتی قرار داشته و نیز شاه و زنان حرم سرا در آن اقامت می نموده اند. هر یک از حجره های مختص استفاده یک خانوار بوده است.

حیاط بزرگ داخلی بنا چهار گوشه پخ دارد و اطرافش را اتاق هایی با ایوانی در جلو فرا گرفته اند. دو تالار پشت ایوان بزرگ شمالی واقع شده است. تالار جلویی مستطیل شکل بوده که در سه طرف کمرپوش شده و به حالت دو طبقه درآمده است. سه درگاه این تالار را به تالار پشتی وصل می نمایند. تالار پشتی نیز مستطیل شکل است. احتمالا تالار جلویی محل برگزاری مجالس جشن و بزم بوده که مردان در طبقه پایین و زنان در طبقه بالا به تماشای آن می نشستند. تالار پشتی احتمالا محل اسکان شاه بوده است که مسافران ویژه، سفرا و اغنیا در مواقعی که شاه حضور نداشته، در آنجا اقامت می کردند.

اصطبل های سراسری که به شکل مستطیلی ساخته شده اند، پشت حجره های ضلع های شمالی، غربی و شرقی قرار گرفته اند، ورودی آن ها در چهار گوشه پخ حیاط واقع شده است و در اطراف آن ها فضاهایی صفه مانند وجود دارد که هرکدام دارای بخاری و دو طاقچه هستند. وسایل و متعلقات میهمانان در این محل ها قرار داده می شد. در فصل های سرد و مواقع شلوغی کاروان سرا، عده ای هم می توانستند در این مکان اقامت داشته باشند.

در محل تلاقی اصطبل ها در گوشه های شمال شرقی و شمال غربی، به دو فضای بزرگ هشت ضلعی برمی خوریم که گنبدی آن ها را پوشانده است، در چهار طرف این فضاها چهار حجره بزرگ قرار گرفته که دارای بخاری و طاقچه های متعددی است و برای اسکان مسافران مناسب بوده است.

آب آشامیدنی مورد احتیاج ساکنان کاروان سرا از قناتی در همان حوالی تأمین می شد. تزییناتی که هم اکنون از بنای این کاروان سرا به جای مانده، آجرکاری است که می توان آن را با آجرکاری های کاروانسرای مهیار و برخی از خانه های سنتی واقع در جلفای اصفهان مقایسه کرد، این نوع تزیین از مشخصات اواخر دوران صفوی بوده است.

لازم به ذکر است کاروانسرای شیخ علیخان در تاریخ 25 اسفند سال 1364 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.